Post by EriTopSheqeri on Oct 14, 2010 9:11:17 GMT -5
Ka fjalë të huaja që të zukasin nëpër krye me muaj e vite pa të ngjallur aty kurrfarë kureshtjeje; fjalë të cilave u jepet një domethënie konvencionale, e nxënë përmendsh, por të cilave nuk shqetësohesh t’u njohësh as arsyen, as etimologjinë. Një ditë prej ditësh, ndodhesh papritmas përballë objektit që ato dëftojnë dhe atëherë të lind dëshira të dish se përse ai aksh objekt të quhet asisoj.
Kjo më ndodhi në Durrës kur, si kisha zbarkuar, dëgjova, d.m.th. dëgjova së rishti, të thirrej me emrin Shqipëri vendi në të cilin isha musafir dhe shqiptarë banorët e tij. Më thanë se Shqipëri donte me thënë “fole shqipesh” dhe shqiptarë “banorë shkëmbinjsh”. Vështrova përreth: nga njëra anë deti, një det i ulët, i përhimë, i palëvizshëm; nga tjetra porti i mbrojtur prej një kreshte të ngushtë e të rrëpirët; mandej, gjithë përreth, një sërë e gjatë kodrinash të përgjumura dhe rrafshultash moçalore, një mbas një, në veri, në jug, në lindje; një sërë e gjatë rrafshultash dhe kodrinash që në hartën gjeografike janë shënuar me një të gjelbër të zmeraldtë, por që në të vërtetë janë të verdheme e të zhveshura, me një profil të paqartë që humb në largësi. Pulëbardha dhe korba vërtiteshin aty sipër aq njëllojshmërisht, aq njëtrajtshmërisht, sa jepnin përshtypjen se qenë ndalur në vend edhe ata. “Fole shqipesh” për një vend të tillë m’u duk një përcaktim pak i guximshëm. Pandeha se e mora vesh kur më thanë që e kishte shtënë në qarkullim një poet. Por në të vërtetë e mora vesh vetëm më vonë, kur, si lashë mbrapa fushat e plogëta dhe shkurajuese të Darçit, të Matit, të Drinit, u pata shtyrë drejt brendësisë së veriut. Atëherë e kuptova që edhe poetët nganjëherë kanë të drejtë.
Për çastin qëndrova në Durrës, ndonëse shoferi, që im atë dhe miqtë e Tiranës ma kishin dërguar përpara me makinën, kishte marrë urdhër të më shpinte menjëherë në kryeqytet. Por nga përvoja e dija çfarë kishte për të ndodhur: kryeqytetet janë tradhtare, sidomos po qe se aty banojnë yt atë dhe miq. Ia mbërrin aty, ndalesh dhe ia merr me gjumë, duke humbur sysh gjithë pjesën tjetër të vendit. Më mirë të vesh aty me një bagazh mjaft më madh përjetimesh për t’u përpunuar, dhe atëherë, mes një vizite dhe një dore letrash, mes një inspektimi dhe një dreke me një vendalí me pozitë, ke mundësi ta përdorësh kohën tënde duke shtjelluar shënimet e mbajtura tanimë rrugës.
E para rrugë imja shqiptare, mbas një vizite në qytet, vendosa që do të kishte qenë ajo e veriut, e Shkodrës dhe e kufirit malazias. Shoferi, të cilit i kërkova një mendje të mirë, e miratoi vendimin tim dhe së toku vajtëm t’u hiqnim një telegram për këtë punë tiranasve.
* * *
Durrësi është një lagunë pa Venecie, siç janë tekefundit nga pak të gjitha portet shqiptare. Ngrihet mbi një ishull të vogël mbrojtur mirë nga ernat prej një shpinoreje të lartë gati dyqind metrash dhe që i bashkohet bregut me dy mbetje rripash toke mes të cilëve dremit laguna. Në fund të fundit, nuk është një qytet, por tri qytete vendosur shtresë-shtresë njëri mbi tjetrin: Durrësi roman – Dyrrhachium, - ai venedikas e bizantin dhe ai shqiptar. Të kaluarën e ka ndoshta më të shkëlqyer se të ardhmen: ajo zë fill në antikitetin grek, ngase të parët që i pikasën epërsitë që ofronte ky stacion qenë korqyrasit të cilët ngulitën aty, gjashtë shekuj para Krishtit, koloninë Epidamnos, një koloni tregtare e caktuar për tregtinë mes Greqisë dhe Ilirisë. Mandej, kur Iliria u bë provincë romane, ushtarët e Republikës zëvendësuan reshperët epirotë dhe, nga qendër e madhe shkëmbimesh, Durrësi u shndërrua në një kështjellë të armatosur. Rrënojat e kësaj kështjelle përbëjnë edhe sot murin rrethues të qytetit që ngjan se ndihet ende i mbrojtur prej tij. Kështjella përbënte një mburojë të tillë që u rezultoi e papushtueshme edhe vetë romanëve që e kishin ndërtuar: kjo ndodhi në vitin 48 para Krishtit, kur Qesari, që pati ngujuar aty një ushtri të Pompeut, nuk ia doli ta detyronte të dorëzohej.
Gjithsesi, pikërisht me mbërritjen e legjioneve romane zë fill epoka e artë e Durrësit, stacion i ushtrive të caktuara për të shtruar ilirët dhe maqedonët zevzekë dhe pikënisje e asaj Via Egnatia që romanët, të cilët rrugët i patën gjithnjë dobësi, ndërtuan përmes luginës së Shkumbinit nëpër Ohër, Manastir, Vodenë dhe Pelë, deri në Thesalonikë, dhe që idealisht lidhej në Brindisi me Via Apian. Dhe, në të vërtetë, fatet e qytetit, sidomos mbas bjerjes përparuese të Apolonisë rivale, mbetën të lidhura ngushtë me ato të kryeqytetit të Perandorisë: me të lulëzoi – dhe rilulëzoi mbas tërmetit gjëmëmadh të 314-s mbas Krishtit – dhe me të u bor në kohën e dyndjeve barbare. Por është e sigurtë që teposhtja e Romës shenjoi teposhtjen jo vetëm të Durrësit: ajo shenjoi teposhtjen e gjithë kësaj Lindjeje të afërme për të cilën marrëdhëniet me Italinë donin të thoshin marrëdhënie me Perëndimin dhe qytetërimin. Rasti i Durrësit është shembullor: ai nuk e kapi kurrëmë shkëlqimin që pati mbërritur nën zotërimin roman. Veith-i, si gjerman i mirë, i ka kushtuar një studim serioz, të ndërgjegjshëm dhe shumë të dokumentuar qytetit në epokën e tij të artë dhe rrugës Egnatia që aty dilte.
Me rënien e Romës ose, së paku, kur Roma u bë e paaftë t’i mbante të ngjeshura radhët e Perandorisë së saj të paanë, Durrësi jetoi vetëm si shtojcë e Brindisit. Dhe, kur Brindisi u pat përmbysur nga konkurimi i Venedikut, kriza u ashpërsua. Jo se tregtarët venedikas – dhe as ata amalfitanë – e lanë krejt mbas dore, por nuk ndiheshin të sigurtë aty për shkak të rivalitetit me bizantinët, normanët dhe angjevinët. Tekefundit ndikimi venedikas mbizotëroi aty vetëm shumë më vonë, mbas sundimeve të Robertit Guiscard dhe të angjevinëve dhe mbas tërmetit të tmerrshëm që bëri aty kërdinë më 1273. Vetëm në fund të shek. XIV Venediku qe aty sovran duke shpënë aty një mirëqenie që nuk u kufizua as te qyteti, as te veprat e rimëkëmbjes urbane, por që u shtri në mbarë provincën duke e tërhequr atë në një pjesëmarrje aktive me jetën e Perëndimit. Më se një shekull vijoi hegjemonia venedikase që e mbresoi thellë jetën e gjithë vendit: ende sot Shqipëria ruan shumë tipare të një province venedikase në leksik, në disa doke e tradita, në emrat e shumë prej familjeve të saj kryesore. E tëra kjo bëhet gjithnjë më e qartë dora-dorës që jetohet në vend dhe analizohen karakteristikat dhe anët e ndryshme të tij.
Vetë Durrësi ka më shumë pamjen e një magazeje te madhe venedikase se të një pazari, ndonëse sundimi osman ka qenë aty më i gjatë nga ai vendikas. Por ky sundim osman shenjoi teposhtjen e qytetit bashkë me atë të gjithë vendit. Durrësi u thjeshtua pak-nga-pak në përpjesëtimet e një katundi të madh. Nisi të rilindet vetëm në kohën e luftërave ballkanike, kur serbët mëtuan ta bënin stacionin e tyre adriatik, ndërsa princi Wied kryeqytetin e tij. Erdhi mandej Lufta e madhe dhe italianët përqendruan aty forcat e tyre tokësore e detare së pari për t’i mbrojtur, mandej për t’i bartur në gadishull mbetjet e ushtrisë serbe. Tani është një qytezë prej rreth gjashtëmijë banorësh, një qytezë e ndershme lagunore që e di se nuk mund të bëjë shumë, porse atë pakëz që mundet do që ta bëjë mirë e bukur. Ka arkivin e saj të mirë historik në rrënojat e qytezës romane dhe në kështjellën e saj mesjetare, ndërsa mbi mbetjet e getos së vjetër, që kazma shkatërrimtare po e rrënon, lulëzojnë lagje të reja europiane të pastra, të rehatshme, higjienike. Ngrihet aty, mbrapa kështjellës, pallati mbretëror. Sa për portin, ai nuk është shumë i mbrothët dhe, si mundësi natyrore, ka shumë më pak se Vlora. Por Durrësi është pranë kryeqytetit, me të cilin e lidh një rrugë e rehtatshme karrocash dhe me të cilin do ta lidhë së shpejti një autorrugë tanimë e filluar. Për më shumë, ai sundon luginën e Shkumbinit, rrugë klasike për në brendësi të vendit, dhe ka mbas shpine trevën me popullsi më të dendur të Shqipërisë, ndoshta edhe më aktiven, me siguri më reshperuesen, si trevë që ka marrëdhënie më të vijueshme dhe më të shpeshta me Perëndimin italian; njëherësh edhe më të mirëniveluarën nga ana sociale mbi një borgjezi tregtare që domosdoshmërisht do të duhet të përbëjë shtyllën kurrizore të vendit.
Ja përse mbi Durrësin është përqendruar përpjekja më e madhe e Qeverisë italiane. Vizitova punimet e portit: skelën e madhe gati gjashtëqind metrash që i vjen përanash, molin e madh në ndërtim e sipër prej njëmijë e pesëqind metrash, sharrnajën valëthyese. Janë si eshtrat e një nofulle: mbetet një gojë dyqind metrash, radë e qetë për çdo mjet lundrimi, edhe të madh. Vendos Qeveria, ka financuar SVEA (Shoqëri për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë), kanë punuar triestinët. Dhe kanë punuar si triestinë, d.m.th. rëndshëm dhe mirë.
Shoferi që më shoqëronte quhej Ahmet, por, në kundërshtim me sa emri mund të linte të kuptohej dhe, siç ndodh rëndom në Shqipëri, ishte katolik. Katolik dhe malësor, diku nga Mirdita, mandej i zbritur në qytet e i bërë mekanik. Djalë i pashëm, lloj i pastër shqiptari, i gjatë, korrozi, me flokë të shndritshëm, hundë kërrute, i veshur në kostum kombëtar, kostum që binte në sy, i larus**tur: plisi i bardhë, setra e zezë, këmisha e kuqe me stolisje të çuditshme ngjyrëçelëta në shtrat të pantallonave të zeza e të gjata. Është, pak-a-shumë, kostumi i të gjithë shqiptarëve të veriut, që quhen gegë. Ahmeti ishte fjalëpak dhe kjo fjalëpakësi bënte pjesë në një qëndrim të tijin të veçantë, që ishte shumë hijerëndë e i përkorë, i denjë për një ish-student t’Oxfordit ose Cambridgeit që të paskësh humbur vesin e të dehurit. E pranoj se më trembte paksa ai të shkëputur i tiji prej sendeve, ai të shërbyer i tiji pa u sjellë si shërbëtor. Kishte qenë në Romë disa vite dhe fliste një italishte të rreptë e të përkryer, pa ndotje dialektore. Ndërsa vrojtoja nga skela e madhe punimet e molit, Ahmeti më shtiu në mend që, nëse doja të isha në Shkodër para mbrëmjes, ishte më mirë të shpejtonim. U habita pakëz, për shkak të udhës jo kushedi çfarë, por mandej m’u desh të bindesha që Ahmeti kishte të drejtë.
Rruga që morëm ishte ajo – e vetme – që përshkon për së gjati Shqipërinë nga kufiri grek i Veriatit tek ai jugosllav i Hanit të Hotit, mbi rrafshultën e dystë dhe të shkretuar që ndan detin nga malet: një rrugë që, në pati qenë e vështirë të ndërtohej sikurse është e vështirë të rrihet, mundime të mëdha duhet t’u ketë kushtuar ingjenierëve edhe punëtorëve. Shtrihet në një gjatësi gjithë-gjithë treqind e pesëdhjetë kilometrash dhe në trungun e saj ngulen degët anësore që shpien në perëndim drejt detit dhe në lindje drejt maleve. Në Vorë, ku mbërritëm mbas njëzet kilometrash dhe pesëdhjetë minutash, shartohet rruga për Tiranë që mban dhjetë milje.
Nga Durërsi në Vorë pata nge (ndoshta “nge” është e tepërt me thënë; të themi se pata kohë) të vrojtoja kryemotivin gjeologjik që përbën bazën e gjeografisë, të historisë, të ekonomisë shqiptare: luftën për tokë mes shkëmbit dhe ujit. Toka shkridhet ngadalë dhe në krye të herës është amfibe: një llucë e shpërbërë, pa bimësi, nëpërduket, duket dhe riduket; dhe kjo pavendosmëri zgjat për disa kilometra para se lënda e gurtë të dallohet prej së lëngshmes. Teknikët e zanatit e quajnë këtë një dukuri “rinie gjeologjike”. Lumenjtë e shumtë dhe tekanjozë që zbresin nga lindja, duke mbërritur me vrull për fushë mbas shtrëngimit të pësuar në grykat e ngushta malore, e tërheqin lëndën e ngurtë në masa të mëdha lyshtrore drejt derdhjes dhe e fundërrojnë aty. Kështu që i gjithë rripi bregdetar që qëndis Shqipërinë prej Shëngjinit të Medues në Vlorë nuk është veçse një shkarkim dherishteje grumbulluar aty prej këtyre rrjedhash të padisiplinuara uji ende tepër të reja për t’u shtruar në shtretrit e vet.
Pamja e peizazhit përmirësohet dora-dorës që lihet bregu dhe hyhet në brendësi: bëhet më e larmishme, më e pasur, më e hareshme. Bimësia del përfaqe, në fillim rakitike dhe e padiferencuar, – ferrmanza dhe shkurrishte, – mandej vjen e rritet në tone, në shtat, në ngjyra. Lëndina të buta, mbujake dhe të epshme, shërbejnë për kullota grigjash dhe kopesh shtegtare: së largmi ngjajnë si fusha të mëdha bilardoje me gjithato bila sedefi të bardhë. Kur bie shi – siç ndodhi asaj dite, por fatmirësisht për pak – uji e bën lloç tokën e pasigurtë dhe mbetet aty pa mundësi kullimi. Së këndejmi edhe malarja që bën kërdinë në zonë. Mëkat i madh, sepse këto vise – jo të gjitha, por pjesa më e madhe e tyre – po të mos ishin kaq të rrezikuara nga ethet, mund të përbënin një rezervuar prodhimi të aftë të plotësonte nevojat bujqësore të gjithë vendit. Por për këtë mundësi dhe për projektet për realizimin e saj, që tanimë po studiohen në Tiranë, do të flasim më tej.
Kaluam Prezën, kaluam Gjazën, kaluam Mamurasin dhe Milotin. Në Milot u ndala të përftoja një ide për një katund shqiptar të fushës. Pak gjë për të thënë: janë katunde të mbyllura, të nyjëtuara përgjatë rrugës, me një kishë ose një xhami për qendër. Por prej Preze e më tej filluam të ndesheshim me kodrën dhe me pyllin, një pyll i dendur lisash që, duke u shembur prej së lartit, rrëshkisnin deri brenda moçalishteve të amullta mes Ishmit dhe Drinit. Mbi çdonjërin prej këtyre lumenjve ngrihen ura mjaft të mira. Shumë e bukur ajo mbi Mat. Derisa mbërritëm në Lezhë, ku respekti për historinë më shtrëngoi të bëja ndalesë.
Në Lezhë vdiq Skënderbeu më 18 janar 1468, Skënderbeu: poeti i madhe i politikës shqiptare. Si të mos ndalesh mbi varrin? Por varri i tij është zhdukur, nuk dihet si, as pse. Ishte, duhet të jetë varrosur në kishën e Shën Kollit, përbri pazarit në bregun e majtë të Drinit. Drini është, pazari është, kisha është, sa për varrin: mister. Por ndoshta ka më shumë poezi në këtë mister se në çfarëdo përmendoreje që mbasardhësit do të kishin mundur të ngrinin në kujtim të heroit: Skënderbeu është ushtari i panjohur i Shqipërisë.
U kacavara – dhe është një sipërmarrje aspak e thjeshtë - nëpër kodrën ku ndodhen grumbull rrënojat e qytezës venedikase, që pati qenë e papushtueshme. Në antikitet dhe në Mesjetë ajo i bënte rojë kalimit të detyruar mes fushës së Matit dhe Zadrimës. Sot qendra ka humbur në rëndësi dhe në banorë, që janë pak më shumë se mijëshja. Dremit në hijen e kalasë së saj të vranët dhe të rrënuar, në një vis të pashëndetshëm. Ndonëse komunikacionet i ka të mira, - ndodhet në gjysmudhë mes Shkodre dhe Durrësi dhe stacion fillestar i një tërthoreje që mbas shtatë kilometrash mbërrin në Shëngjin të Medues, - nuk më duket e pasur me të ardhme. Por është me interes ta shëtisësh si shembull tipik të një katundi shqiptar, jo më fshat dhe ende jo qytet, me jetën e tij ngalakaqe përmbledhur në pazarin ngjyra-ngjyra ku zhvillohet në qiell të hapët tregtia e artikujve ushqimorë dhe të nevojës së parë. Mandej, përreth shes**t, një gjarpërim rrugicash, njëfarë getoje me gjeometri të çuditshme ku ngrihen njëra mbi tjetrën s**toret e paluajtshme, aq sa mund të jetë i paluajtshëm një çardak i dalë jashtë një s**toreje të ngushtë ku janë grumbulluar pirg në një mbështjellim piktoresk sendet më të larmishme.
Ka diç orientale në gjithë këtë, si dhe në atë jep-e-merr të gjatë, të ndërlikuar nga një ceremonial i hollësishëm, me fjali riti dhe gjeste sakramental. Por diç orientale zhveshur prej çdo ngulmimi të mërzitshëm, prej çdo përunjeje servile. Kur jep e merr me klientin shqiptari ruan një ton gjithë sqimë e korrektësi dhe kam pasur përshtypjen që hilja dhe mashtrimi të qenkëshin të huaja për doket e këtyre njerëzve. Për të blerë një qilim të vogël mirditor ia lashë në dorë Ahmetit: ndenjëm ulur, unë, ai dhe tregtari, një gjysmë ore të mirë. Ata kuvendonin qetshëm, me pushime të gjata mes një pyetjeje dhe një përgjigjeje; unë tymosja duhan dhe pija kafen me të cilën më kishte qerasur pronari. Ndonjë kalimtar ndalej, por nuk merrte pjesë në kuvendim veçse po ta ftonte njëri prej dy negociuesve. Mua nuk më drejtoheshin thuajse asnjëherë; kur më drejtoheshin, e bënin me një mirësjellje pa teprí dhe me një nderim që të bën të ndihesh ngushtë. I përmbaheshin një etikete të shuguruar, por një etiketë e përkorë dhe me shije të mirë. As një milanez nuk do ta kishte ndier veten ligsht. Kur çështja e mundimshme u përfundua, tregtari u ngrit, më dha dorën, më tha “falemnderit, zotëri” në italishte dhe më shoqëroi deri në skajin e çardakut.
Ahmeti dhe unë ia mbajtëm nëpër rrugicat e ngushta. Me gjithë pamjen time perëndimore, - që një çast, kushedi pse, m’u duk qesharake, - nuk vura re të isha bërë shenjë e asnjë kërshërie të mërzitshme: çfarë është, ndër të gjithë, dëshmia më bindëse e edukimit të mirë të një populli, do të guxoja madje me thënë e qytetarisë të tij. Digjesha nga dëshira për të hulumtuar një mjedis të brendshëm, por për këtë nuk dilte koha. Mbërritëm në hanin ku kishim lënë makinën, dhe që është një tjetër koeficient i detyrueshëm i qendrës urbane shqiptare: një ndërtesë në përgjithësi më e madhe se kulla, me një oborr në qendër, që shërben për strehë kafshësh dhe përreth të cilit hapen kthina të vogla ku shtegtarët, në rast nevoje, mund të shkojnë natën. Hyra në njërën prej këtyre kthinave: kishte vetëm një qilim shtruar mbi një rrogoz dhe, në këndin lart, një fener.
Mbas pak u nisëm, duke marrë bregut të djathtë të Drinit dhe anës së majtë të një liqeni gjator, mbetje – me sa dukej – e një fundosjeje të vonë. Por, tekefundit, i gjithë peizazhi përreth ishte moçalor. Moçalor dhe i begatë, gjithë miazma tharmuese, i rrafshët nën një kupë qielli të ulët, të rëndë e të butë si lymishte. Është Zadrima, që shtrihet për më se njëzet kilometra nga njëra anë dhe tjetra e rrugës, Zadrima e pasur me tokën e zezë më të vyer se ari.
Në Shkodër mbërritëm ndërsa ishte errur.
* * *
Në Shkodër u ndala. Më tërhiqte jo aq qyteti, që sot po bjeret, se sa treva të cilit ajo i është qendër dhe kryevend.
Qyteti ka pamjen e një fjalëkryqi të qëndisur në vijat drejtuese të Bunës, të Drinit e të Kirit dhe të dalluar mirë në kohë e hapësirë: lagjja e vjetër dhe ajo e reja, lagjja e krishterë dhe ajo muslimane. E kaluara shkullon rrënojat e saj në shpatin verior të kodrës së Rozafatit që ngrihet përpjetë Drinit kinse për ta ndalur të përmbytë fushën pranë; një kodër-pritë, e mbushur në fortesa dhe mure rrethimi me shtresa qytetërimesh njëra mbi tjetrën: ajo bizantine, mandej ajo venedikase, të motërsuara për t’i dhënë shah-mat pushtuesit turk që aty u pat bllokuar për dhjetë muaj më 1479. Mbesin, nga kjo luftë, gërmadha e rrënoja kullash, portash, ledhesh të muruara të një kështjelle, gjithashtu, ndërtuar prej venedikasve.
Doemos, ky qyteti i vjetër është më interesanti, më i parehatshmi dhe më piktoresku, me “lagjen e saraçëve”, me “xhaminë e plumbit”, me pazarin e tij gjithë zëra e gjyra-ngjyra. Orientalizmi i kësaj pjese qyteti duket si të qenkësh vënë aty me kast për të bërë të spikasë më shumë oksidentalizmi i shndritshëm dhe paksa pretencioz i qytetit të ri, modern për nga ndërtesat dhe rrugët, i ajruar prej qipshtesh të përkujdesura mirë. Për oksidentalizmin e kësaj lagjeje shkodranët mbahen krenarë dhe nuk e kanë gabim. “E dini, - më tha njëri, - tërë të huajt e thonë njëzëri se qyteti i vjetër i tërheq më shumë; porse të tërë gjithashtu janë një mendjeje për të jetuar në atë të riun. Dhe a nuk ju duket se dashuria për piktoresken qenkësh gjithnjë paksa shenjë përçmimi?” Nuk guxova të mos i jepja të drejtë.
Bëra një hetim për llogari timen. Që Shkodra bjeret, kjo shihet me sy dhe kësaj askush nuk ka ç’i bën, ngase arsyet e një bjerjeje të tillë janë gjeografike. Mali i Zi, që një kohë mbështetej tregtisht mbi Shkodrën, e kanalizon sot trafikun e tij drejt Danubit nëpërmjet hekurudhës së Vardarit; ndodhi mandej “shpikja” e Tiranës. “Shpikje” e quajnë shkodranët. Tirana bën si të gjitha kryeqytetet e sidomos si të gjitha kryeqytetet e reja të shteteve të reja: është qyteti parvenu, është borgjezja cipëplasur dhe që ka bërë pará duke zhvatur privilegjet e aristokracisë: ajo urdhëron dhe përthith, e tërheq ujët në mullirin e vet, shtyp rilvalet, i shtrydh me taksa, i izolon duke i përqendruar mbi veten rrjetet rrugore, i prish pak-nga-pak autonomitë vendore. Shkodranët shtojnë të acaruar edhe: “Ajo na mbyt”. Dhe kështu është. Por a mund të ishte ndryshe? Le të sillet ndër mend historia shqiptare krejt e shprishur dhe e trazuar, e përçarë dhe gjithë ndryshmëri: çdo kanton, çdo lagje, çdo fis ka historinë e vet. Të këqiat këtij populli plot e përplot me lëngata i kanë ardhur të gjitha nga kjo ndasi copa-copash, ndasi jo vetëm krahinore, por edhe sociale e psikologjike. Shumë e rrezikshme ende sot. Dhe më e vështirë për t’u luftuar nga sa pandehet, më e vështirë se moçali edhe se malarja: me pasuri të ndara keq, me një copë zotëri bjerraditë kaluar në shpinën durimtare (por deri kur?) të një vegjëlie të handakosur, me mungesë të një klase të mesme që të fashisë përplasjet mes një klase dhe një tjetre. Në mbretëri kundërvënie krahinash; në krahinë kundërvënie mes një fisi dhe një tjetri; në fis dhe në qytet kundërvënie familjeje me familje. Duke u endur nëpër Shqipëri, kudo tek u gjenda, ky veçantizim më ka bërë gjithnjë njësoj përshtypje. Nota e qëndrueshme e Shqipërisë është ndryshmëria.
Jam ndodhur në qytete që fshihnin brenda vetes grindje mes një familjeje dhe nje tjetre, mes vegjëlisë së shumtë dhe zotërinjve të paktë (shpesh një i vetëm), mes qytetit teposhtë dhe qytetit përpjetë. Në çdonjërin prej këtyre qyteteve dëgjova të më përsërisnin të njëtat gjëra: “Pse Tirana duhet të jetë kryeqyteti? Dhe jo Shkodra, që pati qenë kryeqytet në historinë e Arbërisë dhe ishte qendra më e populluar e më e pajisur? Dhe jo Vlora, port natyror, qytet detar, stacion anijesh që mbërrijnë nga Perëndimi, vend i këndshëm balnear? Dhe jo Durrësi? Dhe jo Korça, qyteti më i përparuar? Dhe jo Berati, qendër mijëvjeçare, me gjithato kisha (ka rëndësinë e vet kjo në Shqipëri), që as Skënderbeu nuk e shtiu dot në dorë? Dhe jo Elbasani, qendra kryesore intelektuale? Dhe jo Kruja, ku u pat lindur Skëndebeu? Dhe jo Lezha, ku ai u pat varrosur? Dhe jo Gjirokastra?
Tani, dora-dorës që hedh në letër dhe zhvilloj shënimet e marra gjatë rrugës, gjej deri edhe fjalitë që çdo qytetar hidhte në peshoren e gjykimi tim për të më bindur që Tirana e kishte gabim dhe që kjo duhej thënë dhe shkruar - njëri madje më dha mendimin që t’ia thosha ose shkruaja deri edhe Mussolinit: – ajo merr gjithçka dhe nuk jep asgjë, thoshin. Miliona për sheshet e saj, për rrugët e saj, miliona për ujësjellësin e saj. Duhet bërë gjithçka në Tiranë, se aty nuk kishte asgjë. Dhe përse, vallë, kur Shqipëria ka aq qytete që, historikisht, kishin më të drejtë se Tirana për t’u “emëruar” (kështu më tha njëri) kryeqytete dhe me pak ose aspak shpenzime do të kishin mundur ta kryenin detyrën e tyre?
Por kthejmë te Shkodra. Në Shkodër qëndrova tri ditë, që qenë tepër. Mora rrëshqimthi do shënime që nuk i shtjellova për shkak të klimës që më shkurajonte. Gjej së rishti në fletoren e shënimeve dhe i tejshkruaj njësoj: Shkodra pati periudhën e saj të madhe të lulëzimit nën mbretërimin e Stefan Dushanit, serb, dhe nën venedikasit; qe mandej kështjellë e katolicizmit dhe është e tillë ende sot, jo si qytet në vetvete, por për trevën së cilës i është qendër. Kishte në kohën e luftës pesëdhjetëmije banorë, sot ka pak më shumë se njëzetmijë, duke ia kaluar jo vetëm Tirana, por edhe Korça. Po të merret parasysh lagjja cigane: popullsi më e ulët nga sa mund të pritet.
Profilin e vërtetë të Shkodrës, jashtëzakonshmërinë e saj, kisha me thënë, e kuptova vetëm më mbas, si kisha lënë qytetin dhe kisha nisur të kacaviresha përgjatë brinjëve të maleve që ngrihen në veri dhe në lindje të saj. Atëherë i rashë në të paradoksit shkodran, kundërshtisë së tij piktoreske, domethënies së tij si “e fundmja Tule”: kjo kështjellë e Perëndimit, kjo farëz Europe mbjellë për të përfaqësuar kantonin shqiptar më mesjetar dhe antieuropian.
O shtegtar që shkon në Shkodër, mos u ndal aty, por vijo më përpjetë dhe vetëm atëherë do ta kuptosh se çfarë është Shkodra.
Indro Montanelli
Perkthyer nga Aurel PLASARI
www.malesiaforum.com/showthread.php?t=4679