Post by Teuta1975 on Nov 14, 2007 1:32:13 GMT -5
Autorët G-GJ » Gjon Buzuku
Vepra e Buzukut, ne rrafshin poetik dhe estetik
E premte, 12-01-2007, 11:11pm (GMT+1)
Gjon Buzuku eshte pa dyshim nje nga koloset e kultures shqiptare. Ai eshte nismetari i madh. Emri i pare i Bibliotekes se Gjuhes Shqipe. Kryevepra buzukiane eshte kompedium linguistik me vlera te pazevendesueshme jo vetem ne rrafshin e shqipes se kultivuar, por dhe ne rrafshin me te gjere te albanogjise e te studimeve krahasimtare ballkanike. Skematika filologjike e tekstit te Buzukut ka rendesi te shumefishte, polivalente. Wshte pike referuese dhe pertej kufijve te percaktuar filologjike. Per ne ka rendesi qe Buzuku te konceptohet shume me teper nga c'eshte paraqitur nga skema e tekseve shkollore apo nga studiuesit qe te ndikuar nga koncepte politizuese e idologjizuese nuk kane pare pertej gjethes pyllin. Ne 1582, u be reformimi i kalendarit, u zevendesua kalendari julian me ate gregorian. Ky reformim llogariti 10 dite me pak ne baze te nje analize kalendarike me te sakte. Kjo do te thote se kemi nje zhvendosje te datave kur Buzuku nisi dhe mbaroi librin e tij. Sic dihet, ne Pasthenie, Buzuku shprehet se e nisi vepren me 20 mars 1554 dhe e mbaroi me 5 janar 1555. Kalendari gregorian mbas 1582 korrigjon perfundimisht keto limite dhe ne duhet te themi, sic e vuri per here te pare ne dukje prof. Dh. Shuteriqi se Buzuku e nisi librin e tij per ta shkruar me 10 mars 1554 dhe e mbaroi me 24 dhjetor 1554. Data e botimit te librit behet nje vit me e hershme.
Ne do te percaktojme ne kete shkrim nje teze studimore qe i jep vlera Buzukut edhe si shkrimtar e krijues i mirefillte. Natyrisht qe Buzuku eshte perkthyes i madh. Edhe perkthyesi duke respektuar ekuacionet e gjuheve, ne te cilat ai realizon konvertimet gjuhesore ka megjithate nje liri krijimi, sidomos ne ndertimin e struktures sintaksore apo edhe ne zgjedhjen e pershtatshme leksikore. Por, te shtrosh tezen se Buzuku ishte me teper se kaq do te thote ta vleresosh ate me teper se sa roli i perkthyesit. Nje studim me i kujdesshem i librit te Buzukut na ben te mundur te gjejme ne tekst shume elemente te rinj dhe konkretisht edhe fragmente proze apo dhe poetike, origjinale.
Proza origjinale poetike te Buzukut
Dihet qe Pasthenia e librit eshte proze origjinale e Buzukut e shkruar me stilin e njohur biblik. Kjo proze permban te vetmet te dhena biografike te identitetit te autorit madje dhe te vepres. Nga kjo pikpamje Pasthenie eshte si te thuash nje lloj leter njoftimi.
Sic e ka vene ne dukje buzukologu me i madh, prof. Eqerem Cabej, ne parashtrimin e prozave te ungjijve, por sidomos ne ato te sakramenteve te shenjta, Buzuku perdor shume fjale dhe shtesa nga vetja. Keshtu do te shihen pjeset qe ben per pagezimin, apo per martesen ne kishe, Buzuku ka krijuar dialogun duke perdorur si emer shembulli emrin e tij, Gjon. Ne pyetjet dhe pergjigjet Gjoni del si nje personazh i gjalle nga gjiri i popullit ne mardhenie me ritin dhe liturgjine kishtare. Gjithashtu ne lutjet origjinale te shkruar nga Buzuku u permenden shenjtoret kryesore, qe lidhen me traditen kishtare ne Shqiperi, Buzuku kerkon edhe shpetimin e popullit shqiptar dhe ne menyre biblike shprehet per largimin e semundjes se mortajes, qe me sa duket qe bere nje lloj apokalipsi per Shqiperine por edhe per vende te tjera europiane. Ky eshte nje element me rendesi per kroniken e kohes. Ne prozen origjinale te Buzukut ne shohim edhe fraza, qe ngjajne me proverba popullore. Keshtu eshte per shembull shprehja e Buzukut, qe ne qofte se shqiptaret do te jene te devotshem do te zgjaten te vjelat deri ne kohen e te korrurave dhe te korrurat deri ne kohen e te mbjellave. Kjo menyre te shprehuri ka metaforike te brendeshme. Flet per kulture te madhe gjuhesore.
Poezi dhe himne
Ajo qe te bie me teper ne sy ne krijimet origjinale te Buzukut eshte pikerisht mozaiku me proza poetike apo himne ku flitet edhe per vete personin e Buzukut. Wshte fakt qe Buzuku "shih folio XII verso, shtylla e pare e fotokopjes se "Mesharit") dy vargjet e kenges latine:
"Ave maris stella
Dei Mater alma"
i shqiperoi:
"Ty te falemi, o uilli i detit
e Ame e denje e Timezot"
Me vlera te vecanta poetike jane sidomos shqiperimet e psallmave apo fragmentet nga "Kenga e kengeve". Ne kete konceptim Buzuku ben edhe himnet e tij, oratio, ku lutet per shpirtin e vet me nje ndjeshmeri te pazakonte njerezore e theks emocional te larte. Po botojme per here te pare lexuesit, tekstet e plota te kater poezive origjinale te Gjon Buzukut. Per arsye te kuptimshmerise dhe te veshtiresise qe paraqet shqipja e vjeter, ne keto krijime te tij po i japim ne gjuhen letrare.
I.
O Jezu Krisht, shpetuesi i tere botes,
shperblyesi i shpirterave, mbret i pavdekshem,
Une te lutem Dom Gjoni sherbetori yt
per psallmet qe i padenje te kendova
liroje shpirtin tim nga mekatet,
qetesoje zemren time serisht per ata,
qe ne te keqen ecin ne te padrejten pa ligje,
liroje trupin tim, mos jete simbol mekati,
qe ne te keqen ecin, ne te padrejten, pa ligje,
te mos me afrohet mekati i deshires per grua,
largoni tere te liqte qe Satani m'i afron,
ata qe duken dhe qe jane te padukshem,
qe me shtyjne te mos eci ne rrugen e Zotit,
O, Zot, i tere rruzullimit te qofsha fale
qe vete jeten e mban, ne jete te jetes. AMIN !
II.
O Zot qe krijove token dhe qiellin
ndigjoi edhe lutjet e mia tani
meshirome se per ty i kendova psallmet
une i padenji per ty duke t'u lutur
denjome mua sherbetorin tend te varfer
te me japesh shendet per trupin e mendjen,
per te bere pastrimin mekatar para vdekjes,
me ndihmo te lirohem nga mekatet e mia,
te kem mundesine qe jeten tjeter
me te shenjtet e tu te kem pergjithmone
atdheun e jetes se ameshuar. AMIN !
III.
O Zot i te gjalleve dhe i te vdekurve
shpetues i te gjitheve qe s'do vdekjen e mekatimet,
me bej te ndryshoj per mire e te jetoj, ndjeme,
te lutem ty, afrome mua, Gjon Buzukun,
m'i prish te shkruarit e tere mekateve,
se une ty te pelqej, degjo lutjet e mia.
Zot per mua e per gjithe njerezit e gjakut tim,
per miqte e mi e per armiqte e mi,
per te gjallet si dhe per te vdekurit. AMIN !
IV.
O Zot qe urdherove te nderojme taten e memen
ki meshire per shpirtin e prinderve te mi
falu mekatet atyre dhe mua se bashku me ta
per te patur gezimin e drites se jetes se pasosur,
per Krishtin, zotin tone AMIN !
Krijimet e mesiperme ndodhen ne faqet 54 e 55 te librit. Ato jane shkruar me frymezim. Duke imituar shkelqyeshem stilin solomonik. Ne to Buzuku paraqitet si poeti i pare origjinal ne gjuhen shqipe. Eshte nje poet i nje fryme europiane per sa i perket kultivimit te gjuhes se tij si dhe te menyrave konceptuale bashkekohore qe beheshin e perdoreshin nga shume poete te tjere bashkekohes ne kontinentin tone. Duket koncepti i kultures perendimore europiane ne keto krijime. Nga ato mesojme se prinderit e Buzukut nuk jetonin me, si dhe vete Buzuku nuk ishte i martuar. Ky fakt i fundit ka rendesi per te shtuar se Buzuku nuk la mbas vetes femije qe do t'i trashegonin emrin. Ne paraqitjen e mesiperme te poezive te Buzukut ne jemi mbeshtetur ne kontrapuntin ritmik te teksteve te tij, ne nje llogaritje te rreshtave ne baze te rrokjeve dhe njekohesisht kemi bere kthimin ne gjuhen letrare, duke ruajtur dhe respektuar ritmiken dhe vete kontrapuntin qe thame. Mendojme se kjo eshte nje ngjarje e vertete kulturore, nje kumt me rendesi te jashtezakoneshme per historine e letersise dhe poezise shqiptare ne shekuj. Figura e Buzukut fiton permasa te reja. Lartesohet me shume. Mendoj se do te ishte me interes botimi me vete i fragmenteve ne proze e poezi qe jane krijime te mirefillta te ketij autori te pavdekshem. Ky botim do te ishte padyshim tekstologjik dhe filologjik, por edhe i kthyer ne gjuhen letrare. Nje shembull me vlera na dha keto kohet e fundit studiuesi kosovar i filologjise klasike prof. Engjell Sejdaj, i cili ktheu ne gjuhen letrare "Ceten e profeteve" te Pjeter Bogdanit. Botimi ne kete menyre i nje kolosi tjeter te gjuhes dhe kultures sone ben te mundur, qe te vendosen lidhje me direkte por edhe estetike me vlerat e trashegimise. Keshtu lexuesi bashkekohor, qe perben publikun e gjere mund te kaperceje veshtiresite e arkaizmave apo te strukturave qe kane evoluar ne gjuhe per te shijuar e per te krijuar lidhje shpirterore me autoret tane te vjeter, yllesia e te cileve jo vetem qe perben nje krenari te madhe per kombin por eshte e dimensinuar edhe ne kuadrin e kultures europiane.
Vepra e Buzukut, ne rrafshin poetik dhe estetik
E premte, 12-01-2007, 11:11pm (GMT+1)
Gjon Buzuku eshte pa dyshim nje nga koloset e kultures shqiptare. Ai eshte nismetari i madh. Emri i pare i Bibliotekes se Gjuhes Shqipe. Kryevepra buzukiane eshte kompedium linguistik me vlera te pazevendesueshme jo vetem ne rrafshin e shqipes se kultivuar, por dhe ne rrafshin me te gjere te albanogjise e te studimeve krahasimtare ballkanike. Skematika filologjike e tekstit te Buzukut ka rendesi te shumefishte, polivalente. Wshte pike referuese dhe pertej kufijve te percaktuar filologjike. Per ne ka rendesi qe Buzuku te konceptohet shume me teper nga c'eshte paraqitur nga skema e tekseve shkollore apo nga studiuesit qe te ndikuar nga koncepte politizuese e idologjizuese nuk kane pare pertej gjethes pyllin. Ne 1582, u be reformimi i kalendarit, u zevendesua kalendari julian me ate gregorian. Ky reformim llogariti 10 dite me pak ne baze te nje analize kalendarike me te sakte. Kjo do te thote se kemi nje zhvendosje te datave kur Buzuku nisi dhe mbaroi librin e tij. Sic dihet, ne Pasthenie, Buzuku shprehet se e nisi vepren me 20 mars 1554 dhe e mbaroi me 5 janar 1555. Kalendari gregorian mbas 1582 korrigjon perfundimisht keto limite dhe ne duhet te themi, sic e vuri per here te pare ne dukje prof. Dh. Shuteriqi se Buzuku e nisi librin e tij per ta shkruar me 10 mars 1554 dhe e mbaroi me 24 dhjetor 1554. Data e botimit te librit behet nje vit me e hershme.
Ne do te percaktojme ne kete shkrim nje teze studimore qe i jep vlera Buzukut edhe si shkrimtar e krijues i mirefillte. Natyrisht qe Buzuku eshte perkthyes i madh. Edhe perkthyesi duke respektuar ekuacionet e gjuheve, ne te cilat ai realizon konvertimet gjuhesore ka megjithate nje liri krijimi, sidomos ne ndertimin e struktures sintaksore apo edhe ne zgjedhjen e pershtatshme leksikore. Por, te shtrosh tezen se Buzuku ishte me teper se kaq do te thote ta vleresosh ate me teper se sa roli i perkthyesit. Nje studim me i kujdesshem i librit te Buzukut na ben te mundur te gjejme ne tekst shume elemente te rinj dhe konkretisht edhe fragmente proze apo dhe poetike, origjinale.
Proza origjinale poetike te Buzukut
Dihet qe Pasthenia e librit eshte proze origjinale e Buzukut e shkruar me stilin e njohur biblik. Kjo proze permban te vetmet te dhena biografike te identitetit te autorit madje dhe te vepres. Nga kjo pikpamje Pasthenie eshte si te thuash nje lloj leter njoftimi.
Sic e ka vene ne dukje buzukologu me i madh, prof. Eqerem Cabej, ne parashtrimin e prozave te ungjijve, por sidomos ne ato te sakramenteve te shenjta, Buzuku perdor shume fjale dhe shtesa nga vetja. Keshtu do te shihen pjeset qe ben per pagezimin, apo per martesen ne kishe, Buzuku ka krijuar dialogun duke perdorur si emer shembulli emrin e tij, Gjon. Ne pyetjet dhe pergjigjet Gjoni del si nje personazh i gjalle nga gjiri i popullit ne mardhenie me ritin dhe liturgjine kishtare. Gjithashtu ne lutjet origjinale te shkruar nga Buzuku u permenden shenjtoret kryesore, qe lidhen me traditen kishtare ne Shqiperi, Buzuku kerkon edhe shpetimin e popullit shqiptar dhe ne menyre biblike shprehet per largimin e semundjes se mortajes, qe me sa duket qe bere nje lloj apokalipsi per Shqiperine por edhe per vende te tjera europiane. Ky eshte nje element me rendesi per kroniken e kohes. Ne prozen origjinale te Buzukut ne shohim edhe fraza, qe ngjajne me proverba popullore. Keshtu eshte per shembull shprehja e Buzukut, qe ne qofte se shqiptaret do te jene te devotshem do te zgjaten te vjelat deri ne kohen e te korrurave dhe te korrurat deri ne kohen e te mbjellave. Kjo menyre te shprehuri ka metaforike te brendeshme. Flet per kulture te madhe gjuhesore.
Poezi dhe himne
Ajo qe te bie me teper ne sy ne krijimet origjinale te Buzukut eshte pikerisht mozaiku me proza poetike apo himne ku flitet edhe per vete personin e Buzukut. Wshte fakt qe Buzuku "shih folio XII verso, shtylla e pare e fotokopjes se "Mesharit") dy vargjet e kenges latine:
"Ave maris stella
Dei Mater alma"
i shqiperoi:
"Ty te falemi, o uilli i detit
e Ame e denje e Timezot"
Me vlera te vecanta poetike jane sidomos shqiperimet e psallmave apo fragmentet nga "Kenga e kengeve". Ne kete konceptim Buzuku ben edhe himnet e tij, oratio, ku lutet per shpirtin e vet me nje ndjeshmeri te pazakonte njerezore e theks emocional te larte. Po botojme per here te pare lexuesit, tekstet e plota te kater poezive origjinale te Gjon Buzukut. Per arsye te kuptimshmerise dhe te veshtiresise qe paraqet shqipja e vjeter, ne keto krijime te tij po i japim ne gjuhen letrare.
I.
O Jezu Krisht, shpetuesi i tere botes,
shperblyesi i shpirterave, mbret i pavdekshem,
Une te lutem Dom Gjoni sherbetori yt
per psallmet qe i padenje te kendova
liroje shpirtin tim nga mekatet,
qetesoje zemren time serisht per ata,
qe ne te keqen ecin ne te padrejten pa ligje,
liroje trupin tim, mos jete simbol mekati,
qe ne te keqen ecin, ne te padrejten, pa ligje,
te mos me afrohet mekati i deshires per grua,
largoni tere te liqte qe Satani m'i afron,
ata qe duken dhe qe jane te padukshem,
qe me shtyjne te mos eci ne rrugen e Zotit,
O, Zot, i tere rruzullimit te qofsha fale
qe vete jeten e mban, ne jete te jetes. AMIN !
II.
O Zot qe krijove token dhe qiellin
ndigjoi edhe lutjet e mia tani
meshirome se per ty i kendova psallmet
une i padenji per ty duke t'u lutur
denjome mua sherbetorin tend te varfer
te me japesh shendet per trupin e mendjen,
per te bere pastrimin mekatar para vdekjes,
me ndihmo te lirohem nga mekatet e mia,
te kem mundesine qe jeten tjeter
me te shenjtet e tu te kem pergjithmone
atdheun e jetes se ameshuar. AMIN !
III.
O Zot i te gjalleve dhe i te vdekurve
shpetues i te gjitheve qe s'do vdekjen e mekatimet,
me bej te ndryshoj per mire e te jetoj, ndjeme,
te lutem ty, afrome mua, Gjon Buzukun,
m'i prish te shkruarit e tere mekateve,
se une ty te pelqej, degjo lutjet e mia.
Zot per mua e per gjithe njerezit e gjakut tim,
per miqte e mi e per armiqte e mi,
per te gjallet si dhe per te vdekurit. AMIN !
IV.
O Zot qe urdherove te nderojme taten e memen
ki meshire per shpirtin e prinderve te mi
falu mekatet atyre dhe mua se bashku me ta
per te patur gezimin e drites se jetes se pasosur,
per Krishtin, zotin tone AMIN !
Krijimet e mesiperme ndodhen ne faqet 54 e 55 te librit. Ato jane shkruar me frymezim. Duke imituar shkelqyeshem stilin solomonik. Ne to Buzuku paraqitet si poeti i pare origjinal ne gjuhen shqipe. Eshte nje poet i nje fryme europiane per sa i perket kultivimit te gjuhes se tij si dhe te menyrave konceptuale bashkekohore qe beheshin e perdoreshin nga shume poete te tjere bashkekohes ne kontinentin tone. Duket koncepti i kultures perendimore europiane ne keto krijime. Nga ato mesojme se prinderit e Buzukut nuk jetonin me, si dhe vete Buzuku nuk ishte i martuar. Ky fakt i fundit ka rendesi per te shtuar se Buzuku nuk la mbas vetes femije qe do t'i trashegonin emrin. Ne paraqitjen e mesiperme te poezive te Buzukut ne jemi mbeshtetur ne kontrapuntin ritmik te teksteve te tij, ne nje llogaritje te rreshtave ne baze te rrokjeve dhe njekohesisht kemi bere kthimin ne gjuhen letrare, duke ruajtur dhe respektuar ritmiken dhe vete kontrapuntin qe thame. Mendojme se kjo eshte nje ngjarje e vertete kulturore, nje kumt me rendesi te jashtezakoneshme per historine e letersise dhe poezise shqiptare ne shekuj. Figura e Buzukut fiton permasa te reja. Lartesohet me shume. Mendoj se do te ishte me interes botimi me vete i fragmenteve ne proze e poezi qe jane krijime te mirefillta te ketij autori te pavdekshem. Ky botim do te ishte padyshim tekstologjik dhe filologjik, por edhe i kthyer ne gjuhen letrare. Nje shembull me vlera na dha keto kohet e fundit studiuesi kosovar i filologjise klasike prof. Engjell Sejdaj, i cili ktheu ne gjuhen letrare "Ceten e profeteve" te Pjeter Bogdanit. Botimi ne kete menyre i nje kolosi tjeter te gjuhes dhe kultures sone ben te mundur, qe te vendosen lidhje me direkte por edhe estetike me vlerat e trashegimise. Keshtu lexuesi bashkekohor, qe perben publikun e gjere mund te kaperceje veshtiresite e arkaizmave apo te strukturave qe kane evoluar ne gjuhe per te shijuar e per te krijuar lidhje shpirterore me autoret tane te vjeter, yllesia e te cileve jo vetem qe perben nje krenari te madhe per kombin por eshte e dimensinuar edhe ne kuadrin e kultures europiane.