Autor: Arben P. Llalla
Shtëpia Botuese: Tringa Design, Tetovë, Prill 2006.
HYRJE
Të pakët janë njerëzit të cilët e njohin historinë e vërtetë të shqiptarëve
të Greqisë, që njihen me emrin arvanitas. Arvanitasit, janë pjesë e kombit
shqiptar të cilët ndër shekuj jetojnë në Greqi. Emri arvanitas rrjedh nga
fjala arbana, ndërsa fjala arbana rrjedh nga fjala ar+ban=arbanës, njeri që
punon tokën. Shqiptarët e lashtë, nga njerëzit që u morën me letërsi, dituri
dhe fe, quheshin ilirë dhe më vonë albanë.
Ilirët dhe albanët vetëquhen: arbër, arbanë, arbëreshë, shqiptarë, kurse
atdheun e tyre e quajtën Arbëri, Shqipëri, e kurrë nuk e quajtën atdheun e
tyre Iliri dhe Albani. Gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu (90-160), për herë
të parë përmendi popullin "alban" dhe kryeqytetin e tij Albanopolis, të
vendosur prapa Durrësit. Ana Komnena (1083-1146), e bija e perandorit
bizantin, Aleksi I, e cila, në historinë e saj të njohur, shkruante se
popullsia, që ndodhet pas Durrësit, e quante veten "Arbanez".
Në fillim të shekullit XII, normanët, në këngën e Rolandit në gjuhën frënge,
e quanin krahinën nga Durrësi në Vlorë ALBANA. Bota perëndimore vazhdoi të
përdorte emërtimin ALBANIA, gjatë periudhës 150 vjeçare të kryqëzatave
1096-1208, ku Durrësi u bë porti kryesor dhe rruga Egnatia u bë shtegu
kryesor përmes Shqipërisë Qendrore, që të nxirrte në Kostandinopojë dhe më
tutje në Lindje. Por, atëherë pse shqiptarët e Greqisë e quajnë veten e tyre
arbëreshë deri në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, edhe më
tej njihen me emrin arvanitas?! Emri shqiptar, nuk është më i vjetër se
rreth shekullit XV dhe kështu, arbëreshët e Greqisë, dhe Azisë së Vogël,
gjithmonë janë quajtur "arvanitas" nga njerëzit që shkruanin historinë dhe
letërsinë me shkronja që njihen si të helenëve. Ndërsa arbëreshët që u
larguan për në Itali nga Greqia dhe Arbëria e quajnë veten e tyre deri më
sot arbëresh, kurse zyrtarisht nga shteti italian njihen me emrin albanesi.
Mbase, emërtimi arban, duhet të jetë i vjetër njëlloj me emërtimin alban,
mirëpo, dallimi qëndron se si na thërrasin popujt e ndryshëm. Po të shohim
qytetet e vjetra pellazge dhe ilire, ato janë ndërtuar pranë lumenjve, duke
qenë afër tokave pjellore, pra, afër arave. Fjalë që emërton njerëzit të
cilët punonin tokën, arbërës.
Në gjuhën greke, arbanët, thirren arvanitas, sepse grekët shkronjën B të
alfabetit latin e lexojnë V, pra, arvanitas dhe atdheu i tyre Arvanitias në
gjuhën greke. Turqit, arvanitasit i quajnë "arnaut" ose "arnavud", kurse
arvanitasit ortodoks të Kostandinopojës dhe të Egjiptit i quajnë "greci". Që
arbëreshët janë quajtur edhe me fjalën "greci" kemi fakte të vërteta si
p.sh. qyteza Hora e arbëreshëve në Palermo na e dëshmon këtë. Kjo qytezë,
shumë vite më parë, nëpër librat zyrtarë të shtetit italian shënohej "Piana
Dei Greci", por më vonë u shënua me të drejtë "Piana Degli Albanesi", dhe
një qytezë tjetër e banuar me arbëreshë në Avello të Italisë njihet sot me
emrin Greci. Një dëshmi tjetër rreth këtij emërimi na sjell gjeografi
Siçilian Thommaso Fazello (1498-1570), shkruan se: "Shqiptarët që erdhën në
fillim në Bisiri u quajtën "greci". Më tej këta shqiptarë të quajtur "greci"
u vendosën përgjithmonë në Contessa Entella rreth vitit 1450".
NGA HISTORIKU I SHQIPTARËVE TË GREQISË
Studimet për shqiptarët e Greqisë, që njihen me emrin arvanitas, janë shumë
të pakta, për të mos thënë aspak. Sot, burimet historike, kulturore,
gjuhësore, letrare dhe muzikore janë shumë të kufizuara ose mungojnë
plotësisht. Strukturat shtetërore greke janë kujdesur që burimet historike,
kulturore dhe letrare arvanitase të mos dalin në dritë. Kështu, na mungojnë
shumë dokumente me vlera të mëdha historike për kombin e arbërit.
Arvanitasit e Greqisë nuk janë ardhës, nuk janë as minoritet. Ata, ishin dhe
janë ende në Greqi. Valë të tjera të mëdha të arbërve në drejtim të Greqisë
ka pasur në shekullin IV-VII dhe XIV, që i njohim nga disa historianë, nuk
janë veçse, shpërngulje e disa principatave të arbërve të veriut në drejtim
të jugut për arsye të pushtimeve të tokave të tyre në veri të Arbërisë nga
pushtuesit sllavë dhe më vonë nga pushtuesit turq. Disa historianë grekë,
evropianë dhe shqiptarë shumë figura të ndritura heroike, politike dhe
kulturore arvanitase na i paraqesin si minoritarë grekë ose si u pëlqen
grekëve "vorioepiriotë".
Termi grek në shekullin XIX ka pasur domethënie politike dhe jo atë
kombëtare dhe gjuhësore siç e ka sot. Kështu, Kryengritjen e vitit 1821,
fuqitë e mëdha evropiane e shfrytëzuan duke i pagëzuar kryengritësit me
emrin e përbashkët grekë për të realizuar Greqinë politike të sotme. Pra, të
gjithë kryengritësit e vitit 1821, arvanitasit, elenasit, vllehët, dhe
bullgarët, në mënyrë të barabartë, pas krijimit të mbretërisë dhe më vonë të
shtetit grek, morën emrin e përbashkët politik-kombëtar grek. Vetë elenasit,
në shekullin XVIII dhe në fillim të shekullit XIX, parapëlqenin të quheshin
romei dhe gjuhën e tyre romaikis. Kështu, Rigas Fereos (1757-1798), ideologu
dhe frymëzuesi i Kryengritjes së vitit 1821, në poemën e tij "Këngë
Kushtrimi" në një rresht të saj shkruan në gjuhën greke, grekët e sotëm,
njiheshin romei, kurse shqiptarët me emrin arvanitis.
Është e vërtetë, që shumë herë arvanitasit ortodoksë u përplasën me
arvanitasit myslimanë dhe luftuan kundër njeri-tjetrit, pra, ishte një luftë
fetare. Arvanitasit ortodoksë i luftonin arvanitasit myslimanë sikur të
ishin turq dhe jo arvanitas, ndërsa arvanitasit myslimanë, i luftonin
arvanitasit ortodoksë sikur të ishin grekë dhe jo arvanitas2. Shumë dekada
më parë, mbizotëronte pikëpamja se arvanitasit në Greqi janë një racë e
ulët. Këtë gjë e besonin dhe vetë arvanitasit, pasi nuk e njihnin historinë
e të parëve të tyre, që kanë ndihmuar për krijimin e shtetit grek. Për
mohimin e ndihmesës së arvanitasve në krijimin e shtetit grek, fillimisht u
mohua raca, gjuha shqipe dhe çdo dorëshkrim i vjetër shqip i shkruar me
shkronja greke u konservua, për të mos dalë më kurrë dhe për t'i mbuluar
përgjithmonë pluhuri i harresës. U hodh baltë mbi disa figura të shquara
heroike të Kryengritjes greke të vitit 1821, që ishin arvanitas, pra,
shqiptarë, duke i quajtur tradhtarë, duke i burgosur dhe shumë prej tyre u
vranë në pabesi mbas themelimit të mbretërisë greke. Kështu, ata politikanë
dhe historianë grekë, që hodhën baltë mbi disa figura të shquara arvanitase
të 1821, kërkonin që t'i prisnin rrënjët arvanitase në Greqi. Por, nuk ia
arritën këtij qëllimi dashakeq, sepse jeta historike, politike dhe kulturore
greke nuk ka kuptim pa qenien e racës shqiptare në Greqi.
Arvanitasit janë një realitet në shtetin Grek. Ata kanë luftuar në
Kryengritjen e vitit 1821 bashkë me grekët kundër osmanëve turq, për
formimin e shtetit grek. Arvanitasit e quajnë veten e tyre zotër të Greqisë.
Hartuesit e statusit të shoqërisë greke qenë tre arvanitas nga fshati
Arvanitohori pranë Tirnovas, Bullgari. Ata ishin: Pano Joani, Nikol
Kristianika, Janaq Adhami3. Është fakt, tashmë nuk mund të diskutohet edhe
pse deri tani pjesërisht ishte fshehur që 90 ndër 100 heronjtë e
Kryengritjes së vitit 1821-it, ishin arvanitë4. Që arvanitasit mbajtën
peshën kryesore të luftës Nacionalçlirimtare të 1821-shit, përveç që ishin
pjesa dërmuese e popullsisë në Greqi në periudhat e kryengritjes, mund të
shpjegohet edhe nga fakti që arvanitasit ishin një popull luftarak, krenaria
e të cilit nuk mund të lejonte poshtërimet e skllavërisë.
Disa nga arvanitasit heronj të Kryengritjes të vitit 1821 ishin: Gjergj
Kundurioti, Kiço Xhavella, Andoni Kryezi, Teodor Kollokotroni, Marko Boçari,
Noti Boçari, Kiço Boçari, Las****na Bubulina, Anastas Gjirokastriti,
Dhimitër Vulgari, Kostandin Kanari, Gjeorgjio Karaiskaqi, Odise Andruço,
Andrea Miauli, Teodor Griva, Dhimitër Plaputa, Nikolao Kryezoti, Athanasio
Shkurtanioti, Hasan Bellushi, Tahir Abazi, Ago Myhyrdani, Sulejman Meto,
Gjeko Bei, Myrto Çali, Ago Vasiari, dhe shumë e shumë shqiptarë të tjerë.
Arvanitasit janë krijuesit e çetave të komitëve nën pushtimin turk, që
ruajtën jo vetëm të vërtetën e mosnënshtrimit dhe liridashjes, por edhe të
kulturës, të zakoneve të lashta, muzikës, valleve dhe këngëve popullore të
tyre. Më 1674, Konsulli anglez në Athinë, Zhan Zhiroj, thoshte se: "Kleftët
e fushës si këtu (në Atikë) ashtu edhe në More, janë të gjithë arvanitë"5.
Arvanitasit, këta luftëtarë trima, heronjtë e Kryengritjes së vitit 1821, jo
vetëm me armët e tyre luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët
e parë të shtetit grek të posalindur, që drejtuan Greqinë drejt ndërtimit të
jetës evropiane. Në vitin 18506, arvanitasi Andoni Kryeziu, kur ishte
kryeministër, shpalli Kishën Autoqefale Greke, duke e shkëputur përgjithmonë
nga varësia e Fanarit të Stambollit. Kur arvanitasi Dhimitër Vulgari, ishte
kryeministër i Greqisë nga vitet 1855-1875, u bë i mundur bashkimi i Shtatë
Ishujve me Greqinë. Kryeministri Dhimitër Vulgari, mbështeti fuqishëm
kryengritjen e ishullit të Kretës për t'u bashkuar me të. Gjenerali Teodoros
Pangallos, pasi u zgjodh Kryetar i shtetit grek (1925-1926), u arritën shumë
marrëveshje të rëndësishme në fushën e politikës dhe kulturës me shtetin
shqiptar në ato vite. Nga kryetarët dhe kryeministrat e Greqisë që dolën nga
fara arvanitase veçojmë: Joani Kapodistria, Gjeorgji Kundurioti, Pavlo
Kundurioti, Andoni Kryeziu, Athanas Miauli, Diomidh Qiriako, Emanuil Repili,
Petro Vulgari, Aleksandër Koriziu, Aleksandër Diomidhi, Kiço Xhavella, Jani
i Ri Kollokotroni, Aleksandër Zaimi, Jorgos Papadhopulos etj.
Për krijimin e shtetit grek, arvanitasit kanë ndihmuar në të gjitha
drejtimet për përparimin e Greqisë. Arvanitasit ishin profesorët e parë që
themeluan Akademinë e Athinës ndërsa investuesi i ndërtesës së Akademisë së
Athinës ishte shqiptari i pasur nga Voskopoja e Korçës Simon Sina, i cili i
bëri një dhuratë të madh Greqisë, duke ndërtuar godinën e Akademisë së
Athinës e cila është edhe sot. Më 1859 filluan punimet e para, për ndërtimin
e Akademisë më 15 prill 1876, Simon Sina vdes, duke lënë trashëgimtare vetëm
dy vajza dhe, në bazë të testamentit të tij, e vazhdoi dhe e mbaroi veprën
gruaja e tij, Ifigjenia Sina, më 1885 [7]. Nga gjiri i familjeve arvanitase
dolën shumë intelektualë të shquar që u bënë akademikë të Akademisë së
Athinës si: Dhimitër Egjiniti, Angjelo Gjini, Sotiri Shqipi, Spiridon Doda,
Vasil Egjiniti, Gjergj Sotiriu, Kostandin Horemi, Aleksandër Diomidhi,
Maksim Miçopulos, Vasil Malamo, Dhimitri Kaburoglu, Teofil Vorea etj. Mënyra
e jetesës dhe veshja arvanitase ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve të
huaj që kanë vizituar Ballkanin në shekujt e mëparshëm. Piktorë të huaj, të
frymëzuar nga lloj i mënyrës së jetesës dhe veshjes arvanitase, mbushën
tablotë e tyre me këto tema.
Shumë tablo me portretin e luftëtarit arvanitas gjenden nëpër muzetë e mëdha
të Evropës dhe kanë tërhequr vëmendjen e vizitorëve të shumtë por, nuk ishin
vetëm piktorët e huaj që u frymëzuan nga mënyra e jetesës, veshja dhe figura
e luftëtarit arvanitas ose shqiptar. Nga fara arvanitase, dolën shumë
piktorë, disa prej tyre me famë botërore. Temat frymëzuese të këtyre
piktorëve të mëdhenj arvanitas ishin betejat fitimtare të princit të
Arbërisë dhe Epirit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, i njohur edhe nga papa Piu
II, mbret i Albanisë dhe i Maqedonisë më 1458, si dhe lufta shekullore e
kombit të arbërit për liri, shpërnguljet me dhunë nga trojet e tyre
shekullore etj. Disa nga këta piktorë arvanitas me famë janë: Polikron
Lebeshi, Eleni Bukura, Jani Altamura Bukura, Niko Voko, Niko Engonopulos,
Alqi Gjini, Jani Kuçi, Taso Haxhi, Stamati Lazeru, Thanasi Çinko, Andrea
Kryeziu, Niko (Gjika) Haxhiqiriako, Buzani, Gizi, Biskini etj. Të gjithë
këta piktorë të mëdhenj me famë kanë prejardhje shqiptare ngase kanë
deklaruar vetë që janë nga zonat e banuara me shumicë dërrmuese arvanitase
si ishulli i Hidrës, Eubea, Atikia8, etj, që janë zemra e Greqisë së lashtë,
dhe janë banuar dhe banohen edhe sot nga arvanitasit.
Kështu, një popull me shpirtin luftarak dhe artistik, që nga gjiri i tij
kanë dalë heronj, politikanë, akademikë, piktorë etj, është e natyrshme të
shprehej edhe në vargje poetike letrare. Në shekujt e kaluar, gjuhës shqipe,
i bëhej një luftë e ashpër për ta zhdukur nga kujtesa e popullit të saj.
Por, edhe ky qëllim dashakeqës nuk u arrit, sepse, populli arvanitas diti ta
ruajë gjuhën në kujtesën e vet. Mënyra se si është ruajtur gjuha shqipe
është interesante për faktin se nuk shkruhej në masën e gjerë të popullatës
arvanitase, nuk e lanë të tjerët që gjuha shqipe të shkruhej! Kështu,
populli arvanitas zgjodhi rrugën e të kënduarit për të ruajtur gjuhën e tij.
Këngët arvanitase u përkasin teksteve të këngëve dhe poezisë së lirikave të
vjetra arvanitase, këngë për lirinë, dashurinë dhe të tipit kaçak, pra të
njeriut të lirë prej një shpirti të pathyeshëm dhe të ndjenjës popullore.
Një dëshmi që kemi nga P. Joti që shkroi "Historinë e Shtatë Ishujve" të
vitit 1866, na vërteton se Suliotët që ishin në Korfuz9, kur pastronin
armët, këndonin këngët arvanitase për heronjtë e tyre. Në këngët arvanitase
të Suliotëve nuk kishte asnjë fjalë greke. Dy këngë që këndoheshin nga
arvanitasit Suliot, gjenden në librin me titull "Bleta Shqiptare" të autorit
Thimi Mitko, botuar në vitin 1878 në Aleksandri.
Në vitin 1891, gjermani Arthur Milchkofer, në veprën e tij me titull "Attika
und seine Heutigen" ndër të tjera shkruan: "Nga ç'di unë, këngët popullore
greke, u janë përshtatur këngëve të vjetra arvanitase të dashurisë, lirisë
dhe atyre kaçake"10. Kështu u bë greqizmi gjuhësor, ku u flijua në këtë
mënyrë kënga e vjetër epiko-lirike arvanitase, e cila kaloi tek brezat e
rinj në variantin grek dhe kështu u njoh duke humbur identitetin e saj të
vërtetë shqiptar. Në tetor të vitit 2003, pas një pune 17 vjeçare kërkimesh,
muzikologu dhe këngëtari i njohur arvanitas Thanasi Moraiti botoi
antologjinë e parë të teksteve të këngëve arvanitase të Greqisë me titull
"Antologjia e këngëve arvanitase të Greqisë", një libër shkencor, me vlera
të mëdha historike dhe kulturore për kombin e arbërit. Kjo antologji, është
fryti i një pune shumëvjeçare të mundimshme dhe të lodhshme e cila përmban
në vete jo vetëm një njohje të thellë të antologjisë së gjuhës, por edhe të
njohjes së thellë muzikore. Bëhet fjalë për një vepër e cila vjen të mbushë
një boshllëk të madh, më në fund kënga dhe poezia muzikore popullore
arvanitase është e regjistruar dhe kjo më e pakta e asaj që ekziston, por
mbi të gjitha është hedhur baza e saj. Dhe kjo është një nga punët me anë të
së cilës duhet të mbërrijmë dhe të zgjerojmë horizontet tona edhe më tej
por, përmbledhje të letërsisë arvanitase në një antologji letrare nuk ka të
botuar e as nuk është zbuluar deri më sot.
__________________
Arvanitasit janë një realitet në shtetin Grek. Ata kanë luftuar në
Kryengritjen e vitit 1821 bashkë me grekët kundër osmanëve turq, për
formimin e shtetit grek. Arvanitasit e quajnë veten e tyre zotër të Greqisë.
Hartuesit e statusit të shoqërisë greke qenë tre arvanitas nga fshati
Arvanitohori pranë Tirnovas, Bullgari. Ata ishin: Pano Joani, Nikol
Kristianika, Janaq Adhami3. Është fakt, tashmë nuk mund të diskutohet edhe
pse deri tani pjesërisht ishte fshehur që 90 ndër 100 heronjtë e
Kryengritjes së vitit 1821-it, ishin arvanitë4. Që arvanitasit mbajtën
peshën kryesore të luftës Nacionalçlirimtare të 1821-shit, përveç që ishin
pjesa dërmuese e popullsisë në Greqi në periudhat e kryengritjes, mund të
shpjegohet edhe nga fakti që arvanitasit ishin një popull luftarak, krenaria
e të cilit nuk mund të lejonte poshtërimet e skllavërisë.
Disa nga arvanitasit heronj të Kryengritjes të vitit 1821 ishin: Gjergj
Kundurioti, Kiço Xhavella, Andoni Kryezi, Teodor Kollokotroni, Marko Boçari,
Noti Boçari, Kiço Boçari, Las****na Bubulina, Anastas Gjirokastriti,
Dhimitër Vulgari, Kostandin Kanari, Gjeorgjio Karaiskaqi, Odise Andruço,
Andrea Miauli, Teodor Griva, Dhimitër Plaputa, Nikolao Kryezoti, Athanasio
Shkurtanioti, Hasan Bellushi, Tahir Abazi, Ago Myhyrdani, Sulejman Meto,
Gjeko Bei, Myrto Çali, Ago Vasiari, dhe shumë e shumë shqiptarë të tjerë.
Arvanitasit janë krijuesit e çetave të komitëve nën pushtimin turk, që
ruajtën jo vetëm të vërtetën e mosnënshtrimit dhe liridashjes, por edhe të
kulturës, të zakoneve të lashta, muzikës, valleve dhe këngëve popullore të
tyre. Më 1674, Konsulli anglez në Athinë, Zhan Zhiroj, thoshte se: "Kleftët
e fushës si këtu (në Atikë) ashtu edhe në More, janë të gjithë arvanitë"5.
Arvanitasit, këta luftëtarë trima, heronjtë e Kryengritjes së vitit 1821, jo
vetëm me armët e tyre luftuan për pavarësinë e Greqisë, por ishin kryetarët
e parë të shtetit grek të posalindur, që drejtuan Greqinë drejt ndërtimit të
jetës evropiane. Në vitin 18506, arvanitasi Andoni Kryeziu, kur ishte
kryeministër, shpalli Kishën Autoqefale Greke, duke e shkëputur përgjithmonë
nga varësia e Fanarit të Stambollit. Kur arvanitasi Dhimitër Vulgari, ishte
kryeministër i Greqisë nga vitet 1855-1875, u bë i mundur bashkimi i Shtatë
Ishujve me Greqinë. Kryeministri Dhimitër Vulgari, mbështeti fuqishëm
kryengritjen e ishullit të Kretës për t'u bashkuar me të. Gjenerali Teodoros
Pangallos, pasi u zgjodh Kryetar i shtetit grek (1925-1926), u arritën shumë
marrëveshje të rëndësishme në fushën e politikës dhe kulturës me shtetin
shqiptar në ato vite. Nga kryetarët dhe kryeministrat e Greqisë që dolën nga
fara arvanitase veçojmë: Joani Kapodistria, Gjeorgji Kundurioti, Pavlo
Kundurioti, Andoni Kryeziu, Athanas Miauli, Diomidh Qiriako, Emanuil Repili,
Petro Vulgari, Aleksandër Koriziu, Aleksandër Diomidhi, Kiço Xhavella, Jani
i Ri Kollokotroni, Aleksandër Zaimi, Jorgos Papadhopulos etj.
Për krijimin e shtetit grek, arvanitasit kanë ndihmuar në të gjitha
drejtimet për përparimin e Greqisë. Arvanitasit ishin profesorët e parë që
themeluan Akademinë e Athinës ndërsa investuesi i ndërtesës së Akademisë së
Athinës ishte shqiptari i pasur nga Voskopoja e Korçës Simon Sina, i cili i
bëri një dhuratë të madh Greqisë, duke ndërtuar godinën e Akademisë së
Athinës e cila është edhe sot. Më 1859 filluan punimet e para, për ndërtimin
e Akademisë më 15 prill 1876, Simon Sina vdes, duke lënë trashëgimtare vetëm
dy vajza dhe, në bazë të testamentit të tij, e vazhdoi dhe e mbaroi veprën
gruaja e tij, Ifigjenia Sina, më 1885 [7]. Nga gjiri i familjeve arvanitase
dolën shumë intelektualë të shquar që u bënë akademikë të Akademisë së
Athinës si: Dhimitër Egjiniti, Angjelo Gjini, Sotiri Shqipi, Spiridon Doda,
Vasil Egjiniti, Gjergj Sotiriu, Kostandin Horemi, Aleksandër Diomidhi,
Maksim Miçopulos, Vasil Malamo, Dhimitri Kaburoglu, Teofil Vorea etj. Mënyra
e jetesës dhe veshja arvanitase ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve të
huaj që kanë vizituar Ballkanin në shekujt e mëparshëm. Piktorë të huaj, të
frymëzuar nga lloj i mënyrës së jetesës dhe veshjes arvanitase, mbushën
tablotë e tyre me këto tema.
Shumë tablo me portretin e luftëtarit arvanitas gjenden nëpër muzetë e mëdha
të Evropës dhe kanë tërhequr vëmendjen e vizitorëve të shumtë por, nuk ishin
vetëm piktorët e huaj që u frymëzuan nga mënyra e jetesës, veshja dhe figura
e luftëtarit arvanitas ose shqiptar. Nga fara arvanitase, dolën shumë
piktorë, disa prej tyre me famë botërore. Temat frymëzuese të këtyre
piktorëve të mëdhenj arvanitas ishin betejat fitimtare të princit të
Arbërisë dhe Epirit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, i njohur edhe nga papa Piu
II, mbret i Albanisë dhe i Maqedonisë më 1458, si dhe lufta shekullore e
kombit të arbërit për liri, shpërnguljet me dhunë nga trojet e tyre
shekullore etj. Disa nga këta piktorë arvanitas me famë janë: Polikron
Lebeshi, Eleni Bukura, Jani Altamura Bukura, Niko Voko, Niko Engonopulos,
Alqi Gjini, Jani Kuçi, Taso Haxhi, Stamati Lazeru, Thanasi Çinko, Andrea
Kryeziu, Niko (Gjika) Haxhiqiriako, Buzani, Gizi, Biskini etj. Të gjithë
këta piktorë të mëdhenj me famë kanë prejardhje shqiptare ngase kanë
deklaruar vetë që janë nga zonat e banuara me shumicë dërrmuese arvanitase
si ishulli i Hidrës, Eubea, Atikia8, etj, që janë zemra e Greqisë së lashtë,
dhe janë banuar dhe banohen edhe sot nga arvanitasit.
Kështu, një popull me shpirtin luftarak dhe artistik, që nga gjiri i tij
kanë dalë heronj, politikanë, akademikë, piktorë etj, është e natyrshme të
shprehej edhe në vargje poetike letrare. Në shekujt e kaluar, gjuhës shqipe,
i bëhej një luftë e ashpër për ta zhdukur nga kujtesa e popullit të saj.
Por, edhe ky qëllim dashakeqës nuk u arrit, sepse, populli arvanitas diti ta
ruajë gjuhën në kujtesën e vet. Mënyra se si është ruajtur gjuha shqipe
është interesante për faktin se nuk shkruhej në masën e gjerë të popullatës
arvanitase, nuk e lanë të tjerët që gjuha shqipe të shkruhej! Kështu,
populli arvanitas zgjodhi rrugën e të kënduarit për të ruajtur gjuhën e tij.
Këngët arvanitase u përkasin teksteve të këngëve dhe poezisë së lirikave të
vjetra arvanitase, këngë për lirinë, dashurinë dhe të tipit kaçak, pra të
njeriut të lirë prej një shpirti të pathyeshëm dhe të ndjenjës popullore.
Një dëshmi që kemi nga P. Joti që shkroi "Historinë e Shtatë Ishujve" të
vitit 1866, na vërteton se Suliotët që ishin në Korfuz9, kur pastronin
armët, këndonin këngët arvanitase për heronjtë e tyre. Në këngët arvanitase
të Suliotëve nuk kishte asnjë fjalë greke. Dy këngë që këndoheshin nga
arvanitasit Suliot, gjenden në librin me titull "Bleta Shqiptare" të autorit
Thimi Mitko, botuar në vitin 1878 në Aleksandri.
Në vitin 1891, gjermani Arthur Milchkofer, në veprën e tij me titull "Attika
und seine Heutigen" ndër të tjera shkruan: "Nga ç'di unë, këngët popullore
greke, u janë përshtatur këngëve të vjetra arvanitase të dashurisë, lirisë
dhe atyre kaçake"10. Kështu u bë greqizmi gjuhësor, ku u flijua në këtë
mënyrë kënga e vjetër epiko-lirike arvanitase, e cila kaloi tek brezat e
rinj në variantin grek dhe kështu u njoh duke humbur identitetin e saj të
vërtetë shqiptar. Në tetor të vitit 2003, pas një pune 17 vjeçare kërkimesh,
muzikologu dhe këngëtari i njohur arvanitas Thanasi Moraiti botoi
antologjinë e parë të teksteve të këngëve arvanitase të Greqisë me titull
"Antologjia e këngëve arvanitase të Greqisë", një libër shkencor, me vlera
të mëdha historike dhe kulturore për kombin e arbërit. Kjo antologji, është
fryti i një pune shumëvjeçare të mundimshme dhe të lodhshme e cila përmban
në vete jo vetëm një njohje të thellë të antologjisë së gjuhës, por edhe të
njohjes së thellë muzikore. Bëhet fjalë për një vepër e cila vjen të mbushë
një boshllëk të madh, më në fund kënga dhe poezia muzikore popullore
arvanitase është e regjistruar dhe kjo më e pakta e asaj që ekziston, por
mbi të gjitha është hedhur baza e saj. Dhe kjo është një nga punët me anë të
së cilës duhet të mbërrijmë dhe të zgjerojmë horizontet tona edhe më tej
por, përmbledhje të letërsisë arvanitase në një antologji letrare nuk ka të
botuar e as nuk është zbuluar deri më sot.
__________________
GJUHA SHQIPE NËPËR SHEKUJ
Elementi kryesor i cili dallon arvanitasit nga popujt e tjerë që përbëjnë
shtetin e sotëm grek, është gjuha shqipe, që ata flasim brenda në rrethin
familjar. Deri në shekujt e mëparshëm gjuha shqipe nuk shkruhej nga masa e
gjerë e popullit të saj, nuk përbënte gjuhën e shkollimit, këtë gjuhë e
flisnin njerëzit e pashkolluar, ishte gjuhë e jetës së përditshme, prandaj
arriti të përcillej nga brezi në brez. Pra, gjuha shqipe ishte gjuhë
popullore dhe jo gjuhë letrare e fetare. Kështu, njerëzit e diturisë dhe të
letërsisë e quanin gjuhën shqipe gjuhë "barbare". Gjuha shqipe, duke mos u
shkruar, mund të rrezikonte të humbiste gjatë shekujve, të humbiste
origjinalitetin e saj dhe emocionet shpirtërore. Prandaj, stërgjyshërit tanë
arbër krijuan ninullat, këngët e kreshnikëve dhe vajet. Një nga mënyrat e
rruajtjes së gjuhës, pra, është kënga. Kështu, shumë ngjarje të përditshme
dhe ngjarje historike u përcollën brez pas brezi nëpërmjet këngës popullore
si në vargjet e mëposhtme:
Meqë nuk dimë të shkruajmë,
mjaftohemi me të folur,
me këngët dhe me vajet
kujtesa jonë kështu ruhet
Askush nesh nuk dinte të shkruante,
por i bëmë këngë dhe u ruajtën
goja-goja deri më sot
kujtesa jonë e gjallë mbet.
.... ..... ..... .....
Vepra më e rëndësishme nga pikëpamja gjuhësore është fjalori greqisht-shqip
i Kostandin Kristoforidhit. Në këtë fjalor pasqyrohen vetëm idiomat
gjuhësore nga Epiri deri në Shqipërinë e Veriut. Një fjalor i gjuhës shqipe,
në kuptimin e mirëfilltë, domethënë pasqyrimit të gjuhës shqipe që flasin
arvanitasit, banorë që jetojnë masovikisht në Greqinë që në kohën antike,
mungon edhe sot e kësaj dite. Në shekullin XIX, një tjetër shkencëtar,
Panajot Kupitori, veç veprës së njohur "Studime shqiptare" (1878)5, kishte
hartuar një fjalor të gjuhës shqipe, vepër që për më shumë se një shekull
mbeti si dorëshkrim në bodrumet e Akademisë së Shkencave të Athinës dhe, për
shkaqe të panjohura, ende nuk është botuar. Panajot Kupitori, ishte
arvanitas nga ishulli i Hidrës. Ai mbaroi studimet në Universitetin e
Athinës. Pas studimeve punoi mësues i letërsisë në gjimnaz në Athinë ku më
vonë u bë drejtor i kësaj shkolle. Në vitin 1860 Kupitori botoi "Abetare të
gjuhës shqipe" dhe më vonë fjalorin greqisht-shqip të cilin në vitin 1882 e
bleu konsulli francez në Janinë Aug. Dozan6. Në vitin 1926 fjalori
greqisht-shqip i Panajot Kupitorit e ribleu Ndërrmjarja Historike dhe
Etnologjike të Greqis. Më tej fati i fjalorit të Panajot Kupitorit nuk
dihet. Një tjetër fjalor i të folmes së gjuhës shqipe të Atikisë që ishte
hartuar nga Taso Nerukos (1826-1892), do të mbetet i panjohur dhe i
pakapshëm. Pas vdekjes së Nerukos, vejusha e tij ia dha dorëshkrimin
gjuhëtarit të madh gjerman, G.Meyer dhe ai e botoi në veprën e vet
"Albanesich Studien V" faqe 67-94, pjesën nga A-ja deri tek L-ja, si
shqip-gjermanisht7.
Arvanitasi nga ishulli i Salaminës, Anastas Kullurioti (1822-1887), në vitet
1879-1880 themeloi gazetën Zëri i Shqipërisë. Ai botoi më 1882 dy libra në
gjuhën greke "Ankimet shqiptare" dhe "Klumësht për foshnjat". Veprimtaria e
këtij arvanitasi të shquar u ndërpre mbasi qeveria greke e arrestoi dhe e
burgosi në Athinë. Në vitin 1887 Anastas Kullurioti vdiq i helmuar në burgun
e Athinës. Libri më i vjetër është vepra e Gjon Buzukut titulluar "Meshari".
Ai, u përfundua dhe u shtyp më 1555. Kopja e vetme ekzistuese u zbulua në
vitin 1740 nga arqipeshkvi shqiptar i Shkupit Gjon N. Kazazi. Më vonë
"Meshari" shkoi në Bibliotekën e Vatikanit, ku u rizbulua më 1909 nga
arbëreshi Pal Skiroi. Libri ka pasur 220 faqe dhe sot mungojnë 32 faqet e
para. Ky libër, ishte shkruar me shkronja latine ku ishin shtuar dhe pesë
shkronja të tjera9. Dhe u botua më 1968, nën përkujdesjen e gjuhëtarit të
madh shqiptar, Eqrem Çabej, në gjuhën e sotme letrare shqipe.
....... ........ ..... ........... ........ .......
Në Greqi, në fund të shekullit XIX, gjuha shqipe flitej nga pjesa më e madhe
e popullatës e deri brenda në oborrin mbretëror. Bile në flotën detare,
ushtarake dhe tregtare greke flitej shqip. Për të shkruar poemën në gjuhën
shqipe ose arbërishte, autori në mungesë të një alfabeti të njësuar të
gjuhës shqipe, në ato vite ka përdorur shkronja greke dhe mendoj se mund të
ketë përdorur alfabetin e mëposhtëm që unë e kam ndërtuar në bazë të fjalëve
të shprehura në vargje. Për, plotësimin e alfabetit shqip me 36 shkronja,
poeti duhet të ketë përdorur disa lidhje midis 24 shkronjave të alfabetit
grek. Shkronjat që janë përdorur në poemë janë 38:
__________________
NDE PËR TË PARËN
EPARA VASILLOPUVA JONE PRINCIPESHËN
TONË
LEKSANDRA LEKSANDRA
Të këndonnë ndë arbërishte, Të këndojmë në shqip,
Ç' ishtë gluhë trimmërishte, që është gjuhë trimërie,
Ç' eflit nafarhu Miauli, që e fliste admiral Miauli,
Bocari, dhe gjithë Suli. Boçari, dhe gjithë Suli.
I
Duav diev ndë mal, Doli dielli në mal,
si të pa siprë ndë kal, si të pa sipër në kalë,
ufsheh bërdha ndë në re, u fsheh brenda në re,
të ndritonjësh ti ndë dhe. të ndriçohesh ti në dhe.
------
Kur ti vinje ka Tatojë, Kur ti vije nga Tatoi,*
Hëna dil ka Jmitojë, Hëna dilte nga Imitos,*
tuke shtif sit' e te pa, duke hedhur sytë e të pa,
ndrito për mua ti të tha. ndriço për mua ty të tha.
-----
Drita je çë sperëndon, Drita je që s'perëndon,
lulea e lulevet çë mblon lulja e luleve që mbulon,
vendetë ka merudhi, vendet nga kundërmimi,
kado vete e kado rri. nga do vete e nga do rrish.
-----
Parnithi një krino nxuar, Parnis* një zambak nxori,
e ka marudhia e hovë, e nga aroma e hollë,
erdh një Dhuk' e na emuar, erdhi një duk dhe na e mori,
e ekev ndë Peterhovë. dhe e çoi në Petërburg.
-----
Lulea e lulevet me fletë Lule e luleve me fletë
bërdha ndë pallat jë vetë, brenda në pallat je vetë,
kur hin bërdha ndë një gardh, kur hyn brenda në një gardh,
ka gjithë luletë ti sbardh. nga gjithë lulet ti zbardh.
-----
Drita luan ndë diamant, Drita luan në diamant,
çel e shqep ndë një perlandë, çel e shqep në një perlandë,
bërdha ndë si tënd çë luan; brenda në sy tënd që luan?
edi vetëm' aj çë ruan, E di vetëm ai që ruan,
të sglidh më të mirën' vajzë të zgjedhë më të mirën vajzë
për ti shkon ndë glisht' unazë. për ty shkon në gisht unazë.
-----
Ketu e tri milë vjet, Këtu e tremijë vjet,
vasillopuv nëk' uvjet, princeshë nuk u gjet,
të mos ngjitej ati lart, të mos ngjitej atje lart,
të shih Lenënë ndë Spart. të shihnin Lenën** në Spartë.
-----
Lenënë çë njer pastaij Lenën që njeh pastaj
ka të bukurit' e saij, nga të bukurit e saj,
një çë dh' asajë i pëlqev një që asaj i pëlqeu
vasillopuv e rrëmbev. princi e rrëmbeu.
-----
Pastaij ka tri milë vjet, Pas tremijë vjetësh,
na uleshe ti ç' i glet na uleshe ti që i ngjan
Lenesë, ndë kurm ndë si, Lenës, në trup, në sy,
ndë t' ecurë ndë bukuri. në të ecur në bukuri.
-----
Ndai menate del një ifth, Ndaj me natë del një yll,
çë strros natën' e embif, që shtron natën e mbyll,
për posh dheft' e sjell ditë, për poshtë dheut e sjell ditë,
pra ja thonë 'Afrëditë. pra ja thonë Afërditë.
-----
Ti je aij ifthi çë na sjell Ti je ai yll që na sjell
ditënë kur del si diell, ditën kur del si diell,
ka pallati, e na rruse nga pallati, e na zbret
ndë në horë, si një nuse, në qytet, si një nuse,
me të tëmë me të tatë, me të tëmë me të tatë,
e të mblonmë me uratë. e të mbulojmë me uratë.
........ ...... ...... .......
Shkruajta ndë 26 E shkruajta në Marsit 1889 ndë Pire. 26 Mars 1889 në Pire.
(POEMA KA 430 RRESHTA, Kjo eshte e shkurtuar)
NJË FJALIM PARAZGJEDHOR I BOTUAR NË GJUHËN SHQIPE NË GAZETËN GREKE "TO ME”
NË VITIN 1860
..... .... ......
Tekstin po e paraqes ashtu siç është botuar në gazetën "E ARDHMJA E ATDHEUT"
në gjuhën shqipe, të shkruar me shkronja greke dhe me disa kombinime për të
plotësuar alfabetin e gjuhës shqipe. Gjatë transkriptimit vërejta se
shkruesi i fjalimit parazgjedhor të vitit 1860, ka përdorur shumë fjalë
greke. Po i njëjti fjalim është botuar në gazetën e kohës edhe në gjuhën
greke. Për transkriptimin e fjalimit parazgjedhor të vitit 1860, kam
përdorur alfabetin e mëposhtëm me 38 shkronja. Aty ku ka pikëpresje ka
kuptimin e pikëpyetjes.
Pr' polit të katundevet t' 'Athinësë
Vllezer!
Dheu ist i ljagëtë akoma ga gjakëratë të tatrevet edhe vllezrevet tuaiÿ
progjismë tiragnonë, apoktismë elleftherinë, ist sjum' e madhe lipon
vllastimi ndë kai gjaku të mos jemi ikano pr' ellefteri. Tuti ata sitëtë çë
ranë ndë ljuftë do të na jjapënë nemë edhe mallëkime. Na çë kemi sindagmë.
Çë do thetë sindagmë; Do thetë çë gjithë polit ka to dhikioma të frondisnjë
vetëmë të dhiokisetë mirë patridha, të mos ketë të rëndë foro, to bënjë të
mire nome, të mos ibenjënë konaqe, të mos ibjerë korofilaqi me vurdhulë ëdhe
të tjeratë. Epedhi çë nuk boresnjënë tuti politë të mblidhenë, pse jjanë
alargu njeri ga njatri dhiorisnjënë antiprosopë ëdhë ata thujenë vuleftai.
Ata bënjënë atë çë do të bëinë politë ndë mblidhesinë, ëdhe çë do bënjënë
ata ist i mirë bënë.
Donni të sihnni çë vëljen dhikiomai jjuai; vëzdonni kuvernisinë pr' të
petiqjënjë papsën dhimarhotë ëdhe dhiorisën dhimarho të tretën paredhro, ëno
nomi thotë çë preps të dhiopisetë i pari paredhro tërgon psalidhoqerëtë e
dhimarqisë edhe Nomarqisë pr' tu pllanepsënjënë i tu foverisënjënë. Polit!
Sindagmai thotë çë istë paranomi Kuvernnisi t' anakatosetë me dhinami të
sajja edhe ëpirroi nd' ëklogi, nuk' istë pune e sajja, eklogjia iste
dhikioma i lait. E sihnni fort mirë Kuvernisi pr' simfero të sajja
anakatosetë, nuk preps lipon të stinni psifo ndë ata çë u protinën, pse do
ti kenni tauljetë.
Për qytetarët të katundeve të Athinës
Vëllezër!
Dheu është i lagët akoma nga gjakrat të tatëve edhe vëllezërve tuaj; dëbuam
tiranin, fituam lirinë. Është shumë e madhe, pra, vëllazërimi ndaj këtij
gjaku të mos jemi të denjë për lirinë. Të gjithë ata syt që ranë në luftë do
të na japin nam dhe mallkime. Ne që kemi kushtetutë. Ç'do thotë kushtetutë?
Do thotë që gjithë qytetarët kanë të drejtë të përkujdesen vetëm, të
qeverisë mirë atdheu, të mos ketë të rënda taksa, të bëhen të mira ligje, të
mos i bëjnë konak, të mos bjerë xhandarin me kërbaç edhe të tjera. Meqenëse
që nuk mundin të gjithë qytetarët të mblidhen, sepse janë larg njeri nga
tjetri, caktojnë përfaqësues edhe ata quhen deputetë. Ata bëjnë atë që do të
bënin qytetarët në mbledhje, edhe çfarë do bëjnë ata është e mirë të bëhet.
Nëse kuptuat mirë që po të kujdeseni të caktoni të mirë njerëz ata që do
vështrojnë interesin tuaj, njerëz që nuk mund t'i mashtrojë, mos t'i tërheqë
nga vetja e tij, do të jeni të lirë si ju do Kushtetuta. . Por, nëse
caktoni njerëz tuaj që i dinë vuajtjet tuaja edhe një e rrahur e xhandarit,
fjala vjen, edhe një e vogël shkelje do të jetë një e madhe fyerje për
qytetarin, sepse qytetari atëherë do vejë në të vërtetin përfaqësues të tij
edhe nuk do t'i thotë "mos ki merak, do të kujdesem ... çfarë bëhet për një
të rrahur ... ashtu ishte koha...", por do të vejë në Kuvend të thotë edhe
deputetët do të thërrasin ministrin të pyesin çfarë u bë do t'i kërkojnë
pakënaqësinë edhe do të gjykohet ai që është fajtor, në mos gjykohet,
atëherë prishet ministri me Kuvendin, edhe e dini çfarë pëson ministri?
Pushohet. Ashtu do të ndreqen punët edhe nuk do të bëhen padrejtësi.
Doni të shihni sa i madh është e drejta juaj? Vështroni sa të mira premton
qeveria që do të bëjë në gjithë bashkitë; premton shkolla, premton gjyqe
paqësore, premton ura, ju premton të gjitha të mirat, arën**, të jepni votën
tuaj ministrit Simo edhe në kryebashktiakut Skufo, edhe pastaj i harron të
gjitha, arën, të dalin deputetë njerëz që nuk dinë nga mot edhe brengat që
vuan shpirti juaj nga kalimtarët edhe konduktorët. Ata nuk dinë me ç'punë
edhe djersë nxirrni bukën, ju ngarkojnë me të tjera taksa!
Doni të shihni sa vlen e drejta juaj? Vështroni qeverinë për të arritur
qëllimin pushon kryebakëtiakët edhe emëron kryebashtjak të tretë zëvendës,
dhe ligji thotë që duhet të caktojë i pari zëvendës dërgon të prerin me
gërshërë*** të Bashkisë edhe të Prefekturës për t'u mashtruar ose t'u
frikësojë.
(KY FJALIM PO JU DERGOHET I SHKURTUAR. AI ESHTE PREJ 3 FAQESH)
....... ..........
KËRSHËNDELLAT ARVANITASE
Kërshëndellat janë këngë gëzimi, që u këndohen ardhjes së Vitit të Ri dhe
shpërndarjes së dhuratave nga plaku i Vitit të Vjetër, ose siç njihet në
fenë Ortodokse, Shën Vasili. Këto këngë gëzimi, këndohen nga grup fëmijësh
që trokasin derë më derë për të treguar ardhjen e Vitit të Ri. Mbas këndimit
të këngës fëmijëve u dhurohet nga të zotët e shtëpisë nga një lek ose
dhuratë tjetër simbolike. Populli shqiptar, kishte dhe ka kërshëndellat e
veta, që këndohen në prag të ardhjes së Vitit të Ri. Edhe pjesa e popullit
shqiptar që jeton në territorin e Greqisë ka kërshëndellat e veta të cilat
në masën e gjerë të tyre njihen me emrin Kalanda. Me kalimin e viteve shumë
pak kërshëndella mbetën në kujtesën e arvanitasve në fund të shekullit XX.
Të moshuarit e fundshekullit XX, kujtojnë që këndonin kërshëndella kur vinin
Krishtlindjet ose Vitit i Ri, por me kalimin e kohës këto këngë gëzimi kanë
filluar të harrohen. Ata kujtojnë që kërshëndellat i këndonin në gjuhën
shqipe. Disa nga këto këngë gëzimi arvanitase janë botuar në revistën
"BESA", organ i "Lidhjes së Arvanitasve të Greqisë" në vitet 1983-1995.
Kështu, një pjesë e kërshëndellave që këndonte populli arvanitas me rastin e
Krishtlindjeve, janë shpëtuar duke u shkruar nga mbledhës të ndryshëm
arvanitas në faqet e revistës "BESA", që tashmë nuk qarkullon.
Sipas kërshëndellave, ndërimi i viteve shoqërohej me kërkimin e fatit. Pra,
Shën Vasili ose plaku i Vitit të Ri, thirret si pasues në kërkimin e fatit,
i cili cilësohet "njeri" që vjen nga "toka e premtuar", me shumë të mira dhe
sjell mbarësi. Ditët e Krishtlindjeve janë ditë ndjeshmërie, pendese për
mëkatarët, përzemërsie e mirësie. Në kërshëndellat e zonës së Menidhit
mbledhësi Dhimitër Jota shënon: "Me rëndësi në kërshëndellat e Menidhit
është miti i njohur i lëshimit të bisqeve të reja nga druri i thatë"1. Por,
këtë mit e ndeshim edhe në vise të ndryshme të Greqisë jugore nga Rumelia e
deri në More, që njihen në histori e deri më sot si zona të banuara me
popullsi shumicë arvanitase. Nga arkivi i revistës arvanitase "BESA", kam
shkëputur disa kërshëndella që kanë vlera të larta gjuhësore, historike dhe
folklorike.
Gjurmet shqiptare jane ngado ne Greqi. Ne historine e Athines se vjeter e te re...
Lexo me poshte, Akropoli :
ALBANIAN GATE